Srpski soko u Višegradu osnovan je 1908 godine zaslugom istaknutih nacionalnih pregalaca tog kraja, popa Milana Božića, Čeda Krsmanovića i Čeha Rubringera. Za vreme Prvog svetskog rata društvo je bilo raspušteno a njegove starešine progonjeni, zatvarani ili internirani. Posle rata 1920 godine društvo je obnovljeno uz pomoć Steve Žakule iz Sarajeva. Sokolsko društvo Užice bilo je osnovano 1911 godine. Za vreme Prvog svetskog rata nije moglo da radi. Posle rata bilo je obnovljeno. (1) Na inicijativu Sokolskog društva u Užicu održan je 1922. zbor građana na kome je odlučeno da se kao vidan spomenik u slavu poginulih heroja podigne zgrada „Narodni Sokolski Dom”. U domu je trebala da se čuva zlatna knjiga u kojoj su ispisana imena svih onih ratnika iz okruga užičkog koji su poginuli u ratu. (2)
Sokolska Zlatiborska župa osnovana je 1922. Sokolsko društvo Užice predložilo je na saveznoj skupštini u Zagrebu 1922. osnivanje župe. Skupština je odobrila osnivanje župe i odredila teritoriju i sedište župe. Osnivanje župe bilo je potrebno zbog bržeg razvoja sokolstva u Sandžaku, užičkom kraju i istočnoj Bosni, gde su tada postojala samo dva društva Užice i Višegrad. Na čelu uprave Sokolskog društva Užice bio je Sima Janjušević. Uprava Sokolskog društva Užice razaslala je upite za istaknute javne radnike, uglavnom sveštenike i učitelje u mestima u kojima je planirala osnivanje novih društava. Zbog zahteva sa terena da se prvo održe predavanja o sokolstvu pa tek onda osnuju nova društva uprava župe odlučila je da načelnik župe Jehlička sa grupom članova, članica i naraštajcima obiđe Rašku oblast i istočnu Bosnu. Trebali su da prirede javne časove i sokolske večeri, da bi se građani upoznali sa sokolstvom i tako pripremili teren za osnivanje društava. Krajem maja 1924. grupa od 28 sokola i 9 sokolica krenula je iz Užica na put peške u Novu Varoš, odatle preko Zlatara u Prijepolje i dalje preko Jabuke u Pljevlja, Čajniče i Goražde. Posle odmora u Višegradu grupa se preko Šargana vratila u Užice. Put peške od 360 kilometara trajao je 9 dana. Priređeni su javni časovi u Novoj Varoši, Prijepolju, Pljevljima i sastanci sa vežbama, u Goraždu i Višegradu. Osnovana su društva u Prijepolju i Pljevljima i podstaknuta na rad društva u Novoj Varoši i Višegradu. Višegrad je prešao iz Sarajevske župe u Užičku župu. Osnovana su sokolska društva Požega, Guča, Bijelo Polje. Župa je 1926. imala 7 društava. Na župskom sletu u Užicu i osvećenju župske zastave 1928. bilo je 9 društava i 2 čete : Užice, Višegrad, Pljevlja, Nova Varoš, Prijepolje, Priboj, Požega, Bijelo Polje sa četama Donja Leska i Velji Lug. Župa je 1934. imala 15 društava, 35 seoskih četa i oko 5.000 pripadnika. Župski i okružni sletovi održani su 1926. u Užicu, 1927. u Višegradu, 1928. u Užicu, 1931. u Pljevljima, 1933. u Ivanjici, Novoj Varoši i Višegradu. Župski sokolski glasnik “Zlatiborski Soko” izdat je 1925. i rasturen u 1.000 primeraka. (3) Imovina sokolskih društava iznosila je oko 600.000 dinara. U župi je bilo 8 društava i 2 seoske čete.Bilo je 1.200 pripadnika od kojih 700 članova i članica. Vodeća lica u gotovo svim društvima župe bili su mlađi državni i privatni činovnici, zanatlije i trgovci. Manje su bili zastupljeni oficiri i lekari. Najmanje je bilo učitelja i profesora. (4)
Društvo Višegrad je imalo sokolanu. Od 1928. društvo Višegrad je osnovalo 8 četa : Orahovica, Velji Lu, Bijelo Brdo, Štrpci, Sokolović, Mioče, Dobrun i Međeđa. Bilo je sadište II okružja. Društvo Užice osnovano je 1911. Održan prvi župski slet 1928 godine i župski prednjački tečajevi. Održan je smučarski tečaj sa 62 tečajca. Zidalo je sokolanu i letnje vežbalište. Društvo Nova Varoš osnovano je 1924. Zidalo je svoju sokolanu. Osnovalo je 4 čete : Bistricu, Radojević, Radojinu i Debelju. Društvo Prijepolje osnovano je 1924. Čete su bile u Velikoj Župi, Dremovi, Sopotnici, Brodorevu i Kanjama. Društvo Pljevlja je osnovano 1924. U Pljevljima je održan drugi župski slet 1931 godine. Bilo je sedište I (sandžačkog) okružja. Osnovalo je 6 četa : Ilino Brdo, Kosanica, Zabrđe, Poblaće i Otilović. Društvo Požega osnovano je 1924. osnovalo je čete : Prilepac, Zdravčiće, Gorobilje i Godovik. Sedište je III okružja. Društvo Priboj osnovan je 1926. Pripremalo je okružni slet II okružja. Društvo Sjenica osnovano je 1928. Četa društva je bila Duga Poljana. Društvo Bajina Bašta osnovano je 1930. Društvo Rogačica osnovano je 1930. Njene čete bile su Kostojević i Zarožje. Društvo Arilje osnovano je 1930. Društvo Rudo osnovano je 1930. Društvo Ivanjica osnovano je 1931. Imala je okružni slet 1933 godine i četu Šume. Društvo Kosjerić osnovano je 1933 godine. Imala je četu Kosjerić koja je imala oko 60 vežbajućeg članstva. Društvo Čajetina osnovano je 1932. Svoje javne nastupe priređivala je na Zlatiboru. (5) U Izveštaju za 5 redovnu glavnu skupštinu Saveza sokola Kraljevine Jugoslavije u Beogradu 12 maja 1935. je istaknuto : „Početkom juna kao prve započele su sokolske priredbe pokrajinskog sleta u Sarajevu, a sa štafetom iz Sarajeva na Oplenac, kamo su doneli Sokoli baklju zahvalnosti, koja je upalila večnu luč nad grobom kralja Petra I. Zahvalno Sokolstvo tim aktom iskazalo je večno poštovanje i duboku zahvalnost kralju, koji se borio puškom u ruci za slobodu naroda. Sa kresom i gubom iz ćorkovačke planine, gdje je četovao Petar Mrkonjić, izazvali su iskru koja je upalila baklju i koja je projurila put u dužini od 355 kilometara za 17 časova i 35 minuta do groba kralja.” (6) Put štafete vodio je iz Sarajeva preko Rogatice, Višegrada, Užica, Čačka i Kragujevca na Oplenac. Ranije je put prešla komisija Načelstva sokolske župe Sarajevo te se putem sastajala sa načelnicima župa Užice i Kragujevac. Došli su u vezu sa svim načelnicima pojedinih okružja, društava i seoskih četa, sa kojima je detaljno utvrđena trasa štafete kao i deonice pojedinih jedinica. Težina štafete nije bila u dužini puta, koliko u terenima preko kojih je put vodio. Visinske razlike bile su velike, a krajevi nenastanjeni. Put se iz Sarajeva penjao i dostigao svoju najveću visinu na Romaniji (preko 1.350 m), sa koje se spuštao na Glasinačku visoravan (preko 800 m) i u Rogaticu. Ponovo je počinjao uspon preko Semeć planine (1284 m), koji se u strmom padu, spuštao u Višegrad (344 m) a iz Višegrada do Šargana (900 m), odakle u blagom padu, spuštao u Užice (411 m). Od Užica je bila većinom ravnica sa dobrim putevima. Prvi deo štafete išao je po noći i kroz šumovite predele. Ceo put bio je podeljen u tri dela, i to od Sarajeva do Semeća oko 100 km, spadalo je župi Sarajevo, od Semeća do Čačka oko 155 km, spadalo je župi Užice, a od Čačka do Oplenca oko 100 km, pripadalo je župi Kragujevac. Učestvovalo je 1.700 trkača. Na stadionu u Sarajevu bila je upaljena 2 juna 1934. u veče, kremenom na mangalu vatra, na drvima iz Ćorkovačke planine, gdje je četovao Petar Mrkonjić. Prisustvovali su mnogi nacionalni borci i sokoli, među kojima Vasilj Grđić, Čeda Milić, Stoja Kašiković – svi osuđeni na smrt u veleizdajničkom procesu, dobrovoljci Fehim Musakadić i Ilija Nikolić, … .Na stadioni su bili prisutni sokoli, vojne i civilne vlasti, brojna kulturna i nacionalna društva kao i mnoštvo naroda. U 19 sati, muzika je zasvirala molitvu. Posle molitve govorio je starešina župe Sarajevo Voja Besarović. U svom govoru istakao je : „U ovom svečanom času kada počinju veliki sletski dani, mi Sokoli…. ponesemo iz istorijskog Sarajeva, plamenu zublju zahvalnosti do naše svetinje Topole i da ovom zubljom tamo zapalimo vječnu vatru, koja će goreti nad grobnicom Velikog Kralja Oslobodioca, koji je, uz besprimjerne napore i ogromne žrtve cijele naše nacije, ostvario našu zavjetnu misao. On je ispunio vjekovni san naših rodoljuba, oslobodio podjarmljene dijelove našega naroda i ujedinio ih s braćom iz slobodne Kraljevine Srbije i Crne Gore u veliku, moćnu i nedjeljivu Kraljevinu Jugoslaviju. Još prije nego je stigao u Beograd, pri prolazu iz Ženeve kroz Beč, u maju 1903 godine, dočekali smo Ga u Beču mi, tadašnja školska omladina…. i pozdravilali Ga kao prvog jugoslovenskog Kralja. On je sa osmjehom na licu odobrio taj naš pozdrav, (7) Sokolsko društvo Višegrad održalo je svoju redovnu godišnju skupštinu početkom 1938. Starešina društva brat Vojislav Kostić otvorio je skupštinu u prisustvu mnogobrojnih sokola. Izneo je rad društva minule godine, ističući važnost rada na sokolskoj Petrovoj petoletci. U društvo je bilo 150 članova i društvo je aktivno radilo na petoletci. Kao prvu etapu uzeli su da pošume brdo “Grad” i pretvore ga u “Petrov park”. Do tada bilo je posađeno oko 600 raznih sadnica i ograđen dobar deo. Uporedo sa seoskim sokolskim četama, od kojih su čete Velji Lug i Orahovci spadale u najbolje u župi, radilo se na podizanju pčelarstva u četama i izradilo se sa članovima četa nekoliko košnica. Zatraženo je od Banske uprave oko 1.000 voćnih sadnica, koje je trebalo razdeliti najboljim četama da ih prema zavetu u SPP zasade, po mogućnosti u sokolskim rasadnicima. Osim toga društvo se za Sokolsku Petrovu Petogodišnjicu zavetovalo : osnovati putujuću knjižnicu za selo, koja je već osnovana sa oko do sada 60-80 stručnih knjiga; osnivanje pčelinjaka u 3-4 najbolje čete i u društvu, podizanje peradarstva, higijensko podizanje sela izgradnjom nužnika i održanjem čistoće kao i osnivanje sokolskog pozorišta sa naročitim zadatkom da deluje i među seoskim sokolskim četama podižući njihov kulturni nivo i najzad društvo je trebalo da povede akciju na suzbijanju nepismenosti i širenju trezvenosti na selu i u gradu. Kao daljnu tačku zaveta SPP darovaće se zastava najboljoj četi društva i obaviti 30-godišnjica osnivanja društva koja je padala u toku petoletke. (8)
Vlast je olakšala župi povezivanje njenih društava. Srbija je sa Bosnom i Primorjem povezana 1925. prugom Užice-Vardište. JDŽ je pustila u saobraćaj prvi motorni voz na pruzi uskog koloseka (kolosek 0,760 m) Beograd-Sarajevo-Dubrovnik 20.7.1938. Zbog brzine od 40-50 km/č bio je poznat u javnosti kao Ludi Sarajlija. Dok je parni voz Ćira relaciju Beograd-Sarajevo-Dubrovnik prelazio za 24 časa, motorni voz prelazio je za 16 časova i 30 minuta. (9)
Sokolsko društvo Višegrad bilo je predratno društvo Srpskog sokola. Posle Prvog svetskog rata bilo je deo Sokolske župe Užice. Sokolska župa Užice (ranije Zlatiborska) osnovana je 1922. Osnivanje župe bilo je važno zbog bržeg razvoja sokolstva u Sandžaku, užičkom kraju i istočnoj Bosni, gde su tada postojala samo dva sokolska društva Užice i Višegrad. Župa Užice je delovala u oblasti sa slabim vezama i koji su dotad bili razdvojeni državnim granicama. Aktivno su radili na Sokolskoj Petrovoj petoletci.
Saša Nedeljković
član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije
Napomene :
1. „Sokolska župa Užice”, Spomenica II pokrajinskog sleta Sokola Kraljevine Jugoslavije u Sarajevu, 1934, str. 144, 145;
2. „Sokolski dom u Užicu”, „Sokolski vjesnik župe zagrebačke”, Zagreb, april 1922, br. 4, str. 62;
3. „Župa Užice”, ”, „Iz naših župa“, „Sokolski Glasnik“, Ljubljana“, 1 jula 1929, br. 13, str. 16;
4. „Sokolska župa Užice”, Spomenica II pokrajinskog sleta Sokola Kraljevine Jugoslavije u Sarajevu, 1934, str. 141, 142, 143;
5. „Sokolska župa Užice”, Spomenica II pokrajinskog sleta Sokola Kraljevine Jugoslavije u Sarajevu, 1934, str. 144, 145;
6. „Izveštaji za 5 redovnu glavnu skupštinu Saveza sokola Kraljevine Jugoslavije u Beogradu 12 maja 1935″, str. XLVII;
7. „Vidovdanski slet u Sarajevu 1934, Spomenica II deo”, str. 14,15,18;
8. „Godišnja skupština Sokolskog društva Višegrad”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 19 februar 1938, br. 7, str. 7,8;
9.Ing. Dušan D. Lončarević, „Naše železnice“, Beograd, 1939, str. 39, 124, 126; Ajdin Fevzija Braco, „Od „Spahinog voza” do „Ludog Sarajlije”, „ZFBH info”,br. 8, januar 2009;
